بسم الله الرّحمن الرّحیم

درس نوزدهم: نگاهى به زندگى حضرت محمّد صلى الله علیه و آله‏

نوشته محمّد خردمند

حضرت ابوالقاسم محمد مصطفى صلى الله علیه و آله فرزند عبداللَّه بن عبدالمطلب، در سال 570 میلادى (چهل سال قبل از بعثت و 53 سال قبل از هجرت) در مکه از مادرش آمنه زاده شد.

عصرى که رسول خدا صلى الله علیه و آله در آن به دنیا آمد، دورانى تاریک و به تعبیر قرآن کریم دوران «جاهلیّت» بود؛ زیرا بجاى پرستش خداى یگانه، بت‏هاى سنگى و چوبى را مى‏پرستیدند؛ برخى از آنان دختران را زنده به گور مى‏کردند. به ضعیفان ظلم و ستم روا مى‏داشتند و از هیچ ناروایى رویگردان نبودند و به بیان قرآن کریم در «ضَلال مبین» بودند.

مردمان آن عصر، انسانهایى امّى و درس ناخوانده و مکتب ندیده بودند که بجز افراد انگشت شمار قدرت خواندن ونوشتن را نداشتند.

همراه و همزمان با ولادت حضرت محمد صلى الله علیه و آله حوادث عجیب و شگفت‏آورى رخ داد و جهان را متوجه امرى عظیم کرد؛ از جمله کاخ رفیع وبزرگ انوشیروان- پادشاه ساسانى- لرزید و 14 کنگره آن فرو ریخت «1» و آتشکده فارس، که آتش آن سالها روشن‏

__________________________________________________

 (1) بحار، ج 5، ص 257

                        ره توشه حج (2جلدى)، ج‏1، ص: 203

بود، ناگهان خاموش شد ودریاچه ساوه‏خشکید. «1» و بتهاى مکه واژگون شد. و رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله در زمان تولّد، این جمله‏ها را گفت: «اللَّه اکبرُ، الحمدُ للَّه‏کثیراً وَ سبحانَ اللَّهِ بُکْرَةً وَ أصِیلًا». «2» 

ازدواج‏

حضرت محمد صلى الله علیه و آله در 25 سالگى در حالى که به راستى و درستى شهره بود، با خدیجه دختر خویلد که 40 سال داشت ازدواج کرد. «3» پیامبر صلى الله علیه و آله بهترین دوره زندگى خود؛ یعنى جوانى و میانسالى را با خدیجه سپرى کرد. خدیجه تا زمانى که درگذشت، تنها همسر پیامبر صلى الله علیه و آله بود. خدیجه در بین زنان، نخستین کسى بود که به رسول اللَّه صلى الله علیه و آله ایمان آورد و در یارى و حمایت او از هیچ تلاشى دریغ نورزید و تمام دارایى‏اش را در راه تبلیغ اسلام و دفاع از قرآن صرف کرد.

خدیجه بعد از بیست و پنج سال زندگى و همراهى با پیامبر صلى الله علیه و آله در سال دهم بعثت، در 65 سالگى رحلت کرد. «4» رسول اللَّه صلى الله علیه و آله خدیجه را بسیار دوست مى‏داشت و به او احترام خاصى مى‏گذاشت.

خدیجه علیها السلام براى حضرت محمد صلى الله علیه و آله شش فرزند بزاد: دو پسر به نامهاى قاسم و طاهر که در اوایل کودکى در مکه رحلت کردند و چهار دختر به نامهاى فاطمه علیها السلام رقیه، زینب و امّ‏کلثوم. «5» دقت و تأمل در ازدواجهاى رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله بعد از رحلت خدیجه علیها السلام، نشان مى‏دهدکه این امر براى چند هدف صورت گرفته است:

__________________________________________________

 (1) همان، ج 15، ص 258- 263.

 (2) السیرة الحلبیة، ج 1، ص 64 و تاریخ الیعقوبى، ج 2، ص 5.

 (3) بحار، ج 16، ص 56 و 73.

 (4) تاریخ الیعقوبى، ج 2، ص 20 والغدیر، ج 7، ص 373.

 (5) بحار، ج 16، ص 3 و اعلام‏الورى، ص 146.

                        ره توشه حج (2جلدى)، ج‏1، ص: 204

1- از بین بردن سنن جاهلى و تثبیت احکام اسلامى؛ یکى از سنت‏هاى عصر جاهلیت آن بود که اگر کسى را به فرزند خواندگى مى‏پذیرفتند، تمام احکام فرزند واقعى خود را نیز براى او اجرا مى‏کردند؛ مثلًا همانطور که ازدواج با همسر پسران خود را حرام مى شمردند، ازدواج با همسر پسرخوانده خود را نیز جایز نمى‏دانستند. این حکم جاهلى، نادرست بود و اسلام آن را لغو کرد. زید بن حارثه؛ پسر خوانده رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله بود. او به دستور پیامبر صلى الله علیه و آله با زینب بنت جحش- دختر عمّه رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله- ازدواج کرد. زینب فخر مى‏ورزید و زندگى را بر زید تلخ مى‏کرد تا اینکه سرانجام زینب را طلاق داد.

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله پس از آن، به دستور خدا با زینب ازدواج کرد تا به آن سنّت جاهلى، در عمل خط بطلان بکشد. «1» 2- کمک به درماندگان و یتیمان؛ رسول خدا صلى الله علیه و آله با سوده ازدواج کرد تا آبرو و ایمان او محفوظ بماند؛ زیرا پس از مهاجرت به حبشه، شوهر سوده وفات کرد و وى بى سرپرست ماند و ممکن بود قبیله‏اش او را به طرف خود ببرند و به کفر و شرکش باز گردانند. وهمچنین زینب بنت خُزیمه، بیوه‏اى بود که رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله با وى ازدواج کرد تا آبروى آن زن فقیر را حفظ کند؛ همان زنى که در حال فقر نیز بخشنده و دلسوز و معروف به امّ‏المساکین (مادر بینوایان) بود. «2» 3- براى آزادى اسیران و بردگان؛ قبیله بزرگ بنى‏المُصْطَلَق در جنگ با اسلام، مغلوب و اسیر شد. پیامبر صلى الله علیه و آله با جویریه دختر حارث- بزرگِ بنى‏المصطلق- ازدواج کرد.

مسلمانان نیز به برکت این ازدواج و به احترام رسول اللَّه صلى الله علیه و آله بسیارى از آنان را آزاد کردند.

بنابر نقل ابن هشام، صد خانواده آزاد شد. «3» 4- تدبیر سیاسى براى کنترل و تضعیف دشمنان و حفظ مصالح سیاسى مسلمین؛ رسول اللَّه صلى الله علیه و آله براى کنترل دشمنان و مخالفان، با عایشه، حفصه، امّ‏حبیبه، صفیه و میمونه ازدواج کرد. امّ‏حبیبه در حالى مسلمان شد که پدرش ابوسفیان، دشمن درجه یک‏

__________________________________________________

 (1). احزاب، 37

 (2). بحار، ج 22، ص 203

 (3). السیرة النبویة لابن هشام، ج 3، ص 295

                        ره توشه حج (2جلدى)، ج‏1، ص: 205

رسول اللَّه صلى الله علیه و آله بود و شوهرش نیز مرتد شده، پس از آن از دنیا رفته بود. امّ‏حبیبه مضطرب و نگران بود تا آنکه رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله با او ازدواج کرد. «1» صفیّه دختر حُیَىّ‏بن أخْطَب- رییس قبیله بنى‏نضیر- بود. قبیله بنى‏نضیر از یهودیان و دشمن پیامبر صلى الله علیه و آله بودند. میمونه از قبیله بزرگ بنى مخزوم و عایشه دختر ابوبکر و حفصه دختر عُمر بود. همه زنانى که رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله با آنها ازدواج کرد بیوه بودند جز عایشه.

تدبیر برتر:

پنج سال قبل از بعثت رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله، قریش تصمیم گرفتند کعبه را تعمیر و مرمّت کنند؛ زیرا بر اثر سیل و باران، بخشى از آن خراب شده بود. زمانى که نوبت به نصب حجرالأسود رسید، نزاع شدیدى پدیدار شد، چون هر قبیله‏اى مى‏خواست این افتخار نصیب او گردد. این اختلاف چند شبانه روز ادامه یافت تا آنکه یکى از سالخوردگان پیشنهاد کرد اولین شخصى را که وارد مسجد مى‏گردد داور قرار دهند و نظرش را همگان بپذیرند. ناگهان رسول اللَّه صلى الله علیه و آله که 35 ساله بود وارد شد، همگى خشنود و راضى گفتند: «او امین است، داورى او را مى‏پذیریم.»

حضرت محمد صلى الله علیه و آله جامه‏اى طلبید و حجرالأسود را در میان آن گذارد و گفت هر یک از قبایل گوشه جامه را بگیرد تا همه در نصب آن سهیم باشند. هر قبیله‏اى طرفى از جامه را گرفت و به این ترتیب، با هم آن را بلند کردند و تا محل مورد نظر بردند و خود رسول صلى الله علیه و آله با دست خود حجرالأسود را برداشت و سرجایش گذارد و غائله پایان یافت. «2»

 «بعثت» و «دعوت»:

حضرت محمد صلى الله علیه و آله در 570 میلادى، در 40 سالگى به مقام الهى نبوّت و رسالت نایل شد. واقعه نزول جبرئیل و فرود آوردن آیات اوّلِ سوره علق مشهور و بى‏نیاز از

__________________________________________________

 (1). اعلام الورى، ص 141

 (2). بحار، ج 15، ص 337، والسیرة النبویة، ج 1، ص 192

                        ره توشه حج (2جلدى)، ج‏1، ص: 206

توضیح است.

اوّلین و مهمترین پیام اسلام، توحید و یکتاپرستى و اجتناب از بت‏پرستى و شرک بود و اولین فریضه‏اى که تشریع شد نماز بود و ستایش خداى متعال و راز و نیاز به درگاه او.

رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله سه سال به تبلیغ غیرعلنى پرداخت. اولین کسى که ایمان آورد على‏بن ابى‏طالب بود که با بصیرت و اختیار اسلام راپذیرفت و شهادتین را بر زبان جارى کرد.

بعد از على علیه السلام، حضرت خدیجه این آیین آسمانى را پذیرفت. حضرت محمد صلى الله علیه و آله، على علیه السلام و خدیجه علیها السلام در مکانهاى پرجمعیت؛ مانند منا و مسجدالحرام و در برابر دیدگان بت‏پرستان و مشرکان، نماز را به جماعت مى‏گزاردند. «1» و بدینگونه با بت‏پرستى مبارزه مى‏کردند و با عمل خود اسلام را تبلیغ مى‏نمودند.

پیامبر به تدریج به تبلیغ آشکار پرداخت؛ نخست نزدیکان و خویشان را به توحید و عبادت خدا فراخواند و به مفاد آیه شریفه وانْذِرْ عَشیرَتَکَ الأَقْرَبِین «2»

 عمل نمود. در همین زمان بود که حضرت على علیه السلام در برابر جمع خویشان، ایمان خود را آشکار کرد و رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: این برادر و وصىّ و جانشین من در میان شماست. به سخنان او گوش فرا دهید و از وى پیروى کنید. «3» دعوت عمومى پیامبر صلى الله علیه و آله سه سال پس از بعثت آغاز گردید و بلافاصله مخالفت مشرکان و از همه بیشتر ابولهب شدّت گرفت. ابولهب به دنبال پیامبر حرکت مى‏کرد و مى‏گفت: اى مردم! این برادر زاده من است، از او دورى کنید و به سخنانش گوش مدهید! «4» در برابر اعمال نارواى ابولهب و همسرش امّ جمیل و در مذمّت آن جاهلان، سوره مَسَد نازل شد. این آیات در بین مردم منتشر شد و آن‏دو را رسوا ساخت.

__________________________________________________

 (1). السیرة النبویة، ج 1، ص 245- 246

 (2). شعراء: 214

 (3). تاریخ‏الیعقوبى، ج 2، ص 22

 (4). المناقب، ج 1، ص 43

                        ره توشه حج (2جلدى)، ج‏1، ص: 207

تهدید

مشرکان نخست از راه تهدید وارد شدند و به خانه ابوطالب علیه السلام رفتند و گفتند: تو بزرگ و رییس ما هستى. از تو خواستیم که برادر زاده‏ات را کنترل کنى و محمد را از بدگویى به دین پدران ما و تخطئه عقاید و افکار ما بازدارى اما تو به تقاضاهاى ما توجهى نکردى، سوگند به خدا! دیگر نمى‏توانیم صبر کنیم. باید محمد صلى الله علیه و آله را از این اعمال بازدارى و گرنه با او و تو، که از وى حمایت مى‏کنى، مى‏جنگیم.

ابوطالب با زبانى نرم و بیانى محترمانه با آنان برخورد کرد و آنان رفتند و بعد از پراکنده شدن آنان، جریان را به محمد صلى الله علیه و آله گفت. رسول اللَّه صلى الله علیه و آله خطاب به ابوطالب علیه السلام گفت: «به خدا سوگند! هرگاه آفتاب را در دست راست و ماه را در دست چپم قرار دهند تا از هدفم دست بردارم، هرگز چنین نخواهم کرد تا آنکه در این راه جان ببازم و یا به مقصد برسم.» ابوطالب علیه السلام نیز که قلبى سرشار از ایمان به خدا و رسول صلى الله علیه و آله داشت، با اطمینان گفت: به خدا سوگند دست از حمایت تو برنمى‏دارم و تو را تنها نمى‏گذارم. «1»

تطمیع‏

مشرکان از راه تهدید به‏جایى نرسیدند و به روش دیگرى روى کردند؛ یعنى از در تطمیع وارد شدند. آنان به محمد صلى الله علیه و آله گفتند: اگر پول مى‏خواهى تو را ثروتمندترین فرد خواهیم ساخت، اگر ریاست مى‏خواهى، حاضریم تو را رییس خود سازیم، اگر دچار بیمارى شده‏اى حاضریم بهترین طبیب را براى معالجه‏ات بیاوریم.

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله پاسخ داد:

 «من نه مال مى‏خواهم و نه ریاست ونه مبتلا به مرضى هستم، بلکه خداوند مرا به پیامبرى برگزیده است و از جانب او مأموریت دارم که شما را از عذاب الهى بیم دهم. من مأموریت خود را انجام دادم، اگر از من پیروى کنید سعادتمند مى‏شوید و شما را به بهشت بشارت مى‏دهم و اگر نپذیرید صبر و مقاومت مى‏کنم تا خدا میان من و شما داورى کند.» «2»

__________________________________________________

 (1). السیرةالنبویة، ج 1، ص 265

 (2). السیرة النبویة، ج 1، ص 295

                        ره توشه حج (2جلدى)، ج‏1، ص: 208

شکنجه‏

روز به روز بر تعداد مسلمانان مى‏افزود و مشرکان نگران‏تر و عصبانى‏تر مى‏شدند.

بت‏پرستان چون از تهدید و تطمیع راه به جایى نبردند، به شکنجه و آزار مسلمین پرداختند. مشرکانى مثل ابوجهل، ابوسفیان، ابولهب، عاص بن وائل، ولیدبن مغیره و ... از هیچ تلاشى براى اذیت و آزار مسلمانان فروگذار نکردند.

رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله باصداى بلند در بین مردم مى‏فرمود: «یا أَیُّها النَّاسُ، قُولُوا لا إلهَ إلّااللَّه تُفْلِحُوا» و ابولهب به دنبال او مى‏دوید و به او سنگ مى‏انداخت و مى‏گفت: مردم! این مرد دروغگو است! به او گوش ندهید! «1» عمّار و پدرش یاسر و مادرش سمیّه در زیر شکنجه‏هاى شدید مشرکان قرار گرفتند.

سمیه و یاسر در اثر این آزارها به فیض شهادت رسیدند. عمّار نیز به شدت شکنجه شد اما تقیه کرد و اظهار شرک نمود و ازمرگ نجات یافت. «2» بلال حبشى را اربابش در گرماى ظهر، روى ریگهاى داغ و تفتیده بیابان مى‏خواباند و سنگ بزرگى بر روى سینه‏اش مى‏نهاد تا وادارد که وى دست از اسلام بردارد، اما او مقاومت مى‏کرد و مى‏گفت: «احَدٌ احَدٌ»؛ «خدا یکى است! خدا یکى است!» «3» مشرکان براى مقابله با اسلام، به روشهاى دیگرى نیز متوسل شدند؛ مانند: تحریم اقتصادى، تحریم روانى و عاطفى و تحریم روابط زناشویى با مسلمانان.

بت‏پرستان از تهمت زدن و تبلیغات روانى نیز خوددارى نکردند و رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله را با انواع القاب و عبارات ناروا؛ مانند ساحر، مجنون، کذّاب و ... مورد حمله قرار دادند. اما اسلام در برابر همه این مخالفت‏ها ایستاد و پیش رفت و در جان و دل انسانهاى پاک نفوذ کرد؛ زیرا پیام قرآن، پیامى استوار و عقل پذیر و مطابق با فطرت الهى انسان است و جامعیت و اعتدالى شایسته در احکام و قوانین دارد که هر انسان منصفى را به خود خود

__________________________________________________

 (1). المناقب، ج 1، ص 51

 (2). الکامل، ج 2، ص 66

 (3). الکامل، ج 2، ص 66

                        ره توشه حج (2جلدى)، ج‏1، ص: 209

جذب مى‏سازد.

هجرت:

رسول اللَّه صلى الله علیه و آله 13 سال در مکّه به تبلیغ اسلام پرداخت و در برابر همه ناملایمات، چون کوهى استوار ایستاد و از هدف الهى خود دست برنداشت و براى آنکه قدرى از آزار مسلمین کاسته شود و آنان بهتر بتوانند به وظایف دینى خود بپردازند، دستور هجرت را صادر کرد تا مسلمانان در یثرب- که بعدها مدینةالنبى صلى الله علیه و آله نامیده شد- به فعالیت بپردازند و از شکنجه در امان باشند.

مسلمانان یثرب با رسول‏خدا صلى الله علیه و آله براى تقویت اسلام، پیمان بستند و بیعت کردند.

مشرکان که از این بیعت با خبر شده بودند، در دارالندوه اجتماع کردند و تصمیم گرفتند از هر قبیله یک نفر انتخاب شود و شبانه به طور دسته‏جمعى به خانه پیامبر صلى الله علیه و آله بروند و او را بکشند. حضرت محمد صلى الله علیه و آله از راه وحى از نقشه دشمنان آگاه شد و شبانه از مکه خارج گردید وحضرت على علیه السلام در جاى او خوابید تا مشرکان متوجه هجرت پیامبر صلى الله علیه و آله نگردند. «1»

حکومت اسلامى در مدینه:

رسول گرامى در مدینه، حکومتى براساس قرآن و وحى الهى پدید آورد که از نظرهاى گوناگون براى ما آموزنده است و درسهاى فراوانى مى‏توان از آن آموخت. براى اختصار به چند مورد بسنده مى‏شود:

اخوّت:

اولین کارى‏که رسول خدا صلى الله علیه و آله براى‏ایجاد دولت‏اسلامى وتشکیل امتى مسلمان انجام داد، عقد اخوّت بین مسلمین (مهاجران وانصار) بود. آن حضرت بعد از بناى مسجد النبى، هر دو نفر از مسلمین را برادر یکدیگر قرار داد و علىّ علیه السلام را نیز به برادرى با خود برگزید. «2»

__________________________________________________

 (1). نک: بحار، ج 19، ص 78.

 (2). السیره لنبویة، ج 2، ص 504، و نک: آل عمران، 108- 109

                        ره توشه حج (2جلدى)، ج‏1، ص: 210

اسلام چون منطقى قوى و خردمند داشت، با پیام معنوى و الهى خود بر عقلها و قلبها چیره شد و گسترش یافت، اما مشرکان که در برابر قرآن، مطلبى قابل عرضه نداشتند و نمى‏توانستند با دلیل و برهان، بت‏پرستى را تبیین و تبلیغ کنند، به شمشیر و جنگ روى آوردند و به مبارزه مسلحانه با پیامبر صلى الله علیه و آله پرداختند ورسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله به ناچار به دفاع پرداخت.

بعد از ورود پیامبر صلى الله علیه و آله به مدینه، جنگ‏هاى بسیارى بین مسلمانان و مشرکان رخ داد؛ مانند جنگ بدر، احد، احزاب (خندق)، بنى قریظه، خیبر و ... در این جنگها رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله و مسلمانان، نخست اتمام حجّت مى‏کردند و پیام توحید را به همگان مى‏رساندند، آنگاه اگر آنان نمى‏پذیرفتند، در برابر حمله آنها، مردانه دفاع مى‏کردند. و سرانجام مکّه نیز فتح شد. در فتح مکّه رسول اللَّه صلى الله علیه و آله دستور داد به کسى حمله نکنید و تنها در صورت تجاوز مشرکین دفاع کنید. مکه با کمترین خونریزى، به تصرّف مسلمانان در آمد. «1»

دعوت جهانى:

چون حضرت محمد صلى الله علیه و آله براى هدایت همه مردم مبعوث شده بود «2» در سال ششم هجرت، نمایندگانى به سوى زمامداران عالم فرستاد و آنان را به توحید و پرستش خدا فرا خواند؛ از جمله به خسرو پرویز پادشاه ایران، هرقل پادشاه روم، اسقف نجران و .... «3» این نامه‏ها هرگزبراى کشورگشایى نبود و رسول اللَّه صلى الله علیه و آله آنان را تنها به پذیرش اسلام و پیروى از احکام الهى دعوت کرد.

غدیر خم:

در سال دهم هجرت، رسول اللَّه صلى الله علیه و آله فریضه حج را انجام داد. در پایان مراسم، مردم‏

__________________________________________________

 (1). الکامل، ج 2، ص 247

 (2). «و ما أرسلناک إلّا رحمةً للعالمین ...» انبیاء: 107

 (3). نک: مکاتیب الرسول، ج 1، ص 172

                        ره توشه حج (2جلدى)، ج‏1، ص: 211

در حال حرکت به سوى شهرهاى خود بودند که وحى الهى آمد: یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ... «1»

 این موضوع آنچنان اهمیتى داشت که اگر رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله آن را انجام نمى‏داد رسالتش را تمام و کامل نکرده بود، و آن مسأله بیان امامت حضرت على علیه السلام بود. و حضرت محمد صلى الله علیه و آله در غدیر در برابر چشم هزاران انسان مسلمان، از جانب خدا فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلاهُ». اولین کسى که به على علیه السلام در غدیر تبریک گفت ابوبکر و پس از وى عمر بود!

این تدبیر الهى براى آن بود که مردم بدانند بعد از رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله چه کسى را رهبر و پیشواى خود قرار دهند و کیست که اهداف الهى و قرآنى دارد و احکام خدا را اجرا مى‏کند و مى‏تواند همگان را به راهى هدایت کند که رسول اکرم صلى الله علیه و آله مى‏خواست. بنابر نظر الهى و نظر پیامبر خدا صلى الله علیه و آله این تنها على علیه السلام بود که شایستگى و صلاحیت جانشینى رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله را در امور دین و دنیا و رهبرى و امامت داشت.

__________________________________________________

 (1). مائده: 67

 

یادآوری: این نوشته در نرم افزار "کتابخانه جامع حجّ" (از تولیدات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی "نور") نیز موجود است.